Rewolucyjny zgiełk, który wstrząsnął Francją na początku 1848 r., doprowadził do powstania II republiki. Podobny proces, którego zwieńczeniem jest referendum konstytucyjne przeprowadzane na początku czerwca jest reakcją prezydenta Kassyma-Jomarta Tokajewa na niepokoje społeczne, które wstrząsnęły Kazachstanem na początku tego roku. Czerwcowe głosowanie wśród kazachskiej elity władzy postrzegane jest jako reset relacji władzy z społeczeństwem.
Wyborców poproszono o zagłosowanie w referendum w celu
zatwierdzenia zrewidowanej konstytucji, która według rządu wprowadzi nowy porządek: Drugą Republikę Kazachstanu.
Zmiany konstytucji na przestrzeni 30 lat niepodległości Kazachstanu
Od czasu przyjęcia w 1995 roku konstytucji wielokrotnie nowelizowano ustawę zasadniczą. Ówczesny prezydent Kazachstanu Nursułtan Nazarbajew dalej konsolidował uprawnienia głowy państwa poprzez zmiany konstytucyjne w 1998, 2007 i 2011 roku. Zmiany w 2017 roku miały na celu zwiększenie odpowiedzialności władzy wykonawczej przed parlamentem, ale ówczesny prezydent zachował jednak ostateczne formalne weto w tworzeniu polityki. Następca Nazarbajewa, Kassym-Jomart Tokajew, wyraźnie poruszony zawirowaniami które rozpoczęły ten rok, 29 kwietnia ogłosił, że nowa konstytucja przyniesie „nowy format interakcji między państwem a społeczeństwem”.
Na znak swojego oddania tej inicjatywie, prezydent Tokajew stwierdził, że pozwoli społeczeństwu potwierdzić lub odrzucić reformy. „Zmiana konstytucji w głosowaniu powszechnym będzie wyraźną demonstracją woli ludu. Referendum pozwoli każdemu obywatelowi wziąć bezpośredni udział w decydowaniu o losie kraju” – powiedział Tokajew.
Wzmocnienie parlamentu
W znowelizowanej ustawie zasadniczej proponuje się dziesiątki poprawek zmieniających brzmienie około jednej trzeciej z 98 istniejących artykułów konstytucji. Spośród nich prezydent Tokajew postanowił bardziej skoncentrować się na zmniejszeniu politycznej supremacji głowy państwa, zmieniając w ten sposób Kazachstan z systemu superprezydenckiego w czysto prezydencki. Prezydent nie będzie mógł należeć do partii politycznej, a jego bliscy nie będą mogli zajmować stanowisk „urzędników politycznych” ani kierować nawet częściowo państwowymi spółkami.
Według reform zmniejszy się liczba członków 49-osobowego Senatu powoływanych przez prezydenta z 15 do 10. Kilka proponowanych środków daje parlamentowi większe uprawnienia w stosunku do prezydenta. Parlament Kazachstanu pozostanie dwuizbowy, ale podział władzy między izbą wyższą i niższą nieco się zmieni. Senat nie będzie już miał uprawnień do tworzenia nowych praw, a zamiast tego będzie po prostu zatwierdzał lub odrzucał ustawy uchwalone przez Mażylis. Ponadto zmieni się proces wyboru deputowanych do obu izb. Niższa z nich ma również stać się bardziej dynamiczna i odzwierciedlać wolę społeczeństwa. Jej 98 deputowanych zostanie wybranych w mieszanym systemie wyborczym, co oznacza, że tylko część z nich dostanie mandat w głosowaniu proporcjonalnym, tak jak miało to miejsce do tej pory. Pozostali będą wybierani w okręgach jednomandatowych, co ma na celu zacieśnienie więzi między wyborcą a jego przedstawicielem.
Proponowane reformy konstytucyjne pozbawiają konstytucję wzmianek o Elbasy i Pierwszym Prezydencie Republiki, co niektórzy postrzegają jako kontynuację rozliczania się systemu i elit z dziedzictwem rodziny Nazarbajewów. Sędziom, przedstawicielom Centralnej Komisji Wyborczej, personelowi wojskowemu oraz pracownikom organów bezpieczeństwa narodowego i organów ścigania zabronione będzie także posiadanie legitymacji partyjnej. Minimalnie zmienione status quo zostanie utrzymane na szczeblu regionalnym. Akimowie, czyli gubernatorzy regionów, miast o znaczeniu republikańskim oraz stolicy będą nadal mianowani przez prezydenta, ale będą musieli zostać zatwierdzeni w głosowaniu w zgromadzeniach regionalnych, które są przedmiotem plebiscytów powszechnych. W obecnej sytuacji to prezydent mianuje i zwalnia akimów.
Jeden z artykułów, dodanych do konstytucji, przewiduje reformę organu zwanego Trybunałem Konstytucyjnym. Zwykli obywatele będą mogli składać petycje, aby sprawdzić zgodność ustawodawstwa z konstytucją. Przewodniczący tego organu będzie nominowany przez prezydenta. Kolejną nowością jest włączenie do konstytucji instytucji Rzecznika Praw Obywatelskich i wzmocnienie jego uprawnień, który ma być wolny od oskarżeń, „niezależny i niezobowiązujący do rozliczania się z organami i urzędnikami państwowymi”.
Analiza zmian i uwarunkowania zewnętrzne
Zmiany w konstytucji zwiększą prawdopodobnie otwartość ładu politycznego. Wpływowy parlament i ogólnie zrównoważony system kontroli i równowagi między instytucjami rządowymi, stanie się bardziej efektywny. Po raz pierwszy od dłuższego czasu inicjatywa na tak dużą skalę została poddana publicznemu głosowaniu. To demonstracja, że nastąpiło odejście od władzy superprezydenckiej, z czasów prezydenta Nazarbajewa i skojarzenie tych procesów z nazwiskiem Tokajewa. Przyjęcie przez prezydenta Tokajewa sloganów (zaczął nawiązywać do swojego programu reform w rubryce „Nowy Kazachstan”) przypomina wielkie wizje rozwoju, które prezydent Nazarbajew zwykł promować w ramach swojej strategii Kazachstan 2050. Oprócz pewnego przewartościowania w polityce wewnętrznej Kazachstanu referendum zostało przeprowadzone w istotnym dla kraju momencie ze względu na bieżące wydarzenia ogólnoświatowe. Jest ono nie tylko jednym z elementów zmian w polityce wewnętrznej Kazachstanu, ale również wpisuje się w szereg działań władz na arenie zewnętrznej.
Pomimo powiązań gospodarczych i bezpieczeństwa Kazachstanu z Rosją, prezydent Tokajew przyjął bardziej zrównoważone podejście do wojny rosyjsko-ukraińskiej niż inni członkowie Organizacji Układu o Bezpieczeństwie Zbiorowym. Rząd podkreśla swoją pomoc humanitarną dla Ukraińców, zezwalając na publiczne okazywanie wsparcia dla Ukrainy oraz pozwalając, aby komentarze w krajowych mediach oferowały bardziej przychylne podejście do trudnej sytuacji Ukrainy niż w Rosji, Chinach, Kirgistanie i innych krajach związanych z Moskwą. Pomimo protestów władz rosyjskich rząd odmawia uznania stworzonych przez Moskwę marionetkowych reżimów w Donbasie, tak zwanych Ługańskiej i Donieckiej Republiki Ludowej. Prezydent Tokajew jest także jedynym przywódcą Azji Środkowej, który odbył publiczną rozmowę telefoniczną z prezydentem Ukrainy Wołodymyrem Zełeńskim.
To, czego teraz oczekuje społeczeństwo, to odpowiedzieć na pilne wyzwania – wojna na Ukrainie, zmiany w globalnych procesach geopolitycznych i gospodarczych. Proponowane reformy mogą stać się ważnym krokiem w kierunku bardziej reprezentatywnego rządu w Kazachstanie. Przyspieszone reformy gospodarcze mogą pomóc rządowi przyciągnąć bezpośrednie inwestycje zagraniczne poza jego ogromnymi sektorami ropy i gazu. Dodatkowe przychody z eksportu ropy naftowej i gazu wynikające z niedawnych światowych skoków cen dają władzom Kazachstanu szansę na dalszą modernizację krajowego przemysłu energetycznego i odejście od węglowodorów, na przykład poprzez zapewnienie większego wsparcia małym i średnim przedsiębiorstwom. Chociaż Kazachstan poczynił postępy w rozwoju swojego sektora kryptowalut, co przyniosło miejsca pracy, dochody rządowe i pewną dywersyfikację, odpływ krajowych dostaw energii elektrycznej jest wciąż bardzo znaczący.