Biorąc pod uwagę implikacje dla bezpieczeństwa i stabilności, kraje Azji Centralnej muszą wypracować wspólne, skoordynowane podejście do Afganistanu. Uzbekistan stara się być liderem w tej dziedzinie. W 2018 r. państwa Azji Centralnej uruchomiły mechanizm spotkań konsultacyjnych, co zapoczątkowało nową falę integracji regionalnej. Obecnie kwestia bezpieczeństwa pozostaje kluczowym aspektem współpracy wewnątrzregionalnej.
Biorąc pod uwagę obecne napięcia geopolityczne na świecie, którym towarzyszy narastająca przemoc i konflikty o różnym nasileniu, kluczowe jest, aby państwa Azji Centralnej utrzymały stabilność w regionie, skutecznie przeciwdziałając współczesnym wyzwaniom i zagrożeniom.
Aby skonsolidować wysiłki w tym kierunku, na czwartym spotkaniu konsultacyjnym szefów państw Azji Środkowej w Cholpon-Ata w Kirgistanie w 2022 r. zaproponowano nawiązanie regularnego dialogu między sekretarzami rad bezpieczeństwa pięciu republik, a także wzmocnienie współpracy między departamentami wojskowymi. Pierwsze spotkanie szefów rad bezpieczeństwa odbyło się w maju 2024 r. w stolicy Kazachstanu.
Konsekwentna polityka Taszkentu
Do powszechnych zagrożeń dla bezpieczeństwa, z którymi podmioty regionalne starają się wspólnie walczyć, należą międzynarodowy ekstremizm, terroryzm, handel narkotykami i nielegalny handel bronią. Jest jednak jeszcze jeden czynnik, który budzi ogromne zaniepokojenie w krajach Azji Centralnej: sytuacja w Afganistanie, która bezpośrednio wpływa na bezpieczeństwo i stabilność w regionie. Dziś Uzbekistan prowadzi wobec Afganistanu pragmatyczną politykę, opartą na zasadach przyjaźni i dobrego sąsiedztwa. Ale nie zawsze tak było. Do 2017 roku Taszkent starał się dystansować od południowego sąsiada, uznając go za źródło zagrożeń dla bezpieczeństwa narodowego i regionalnego. Nie ustały jednak więzi dyplomatyczne, gospodarcze i kulturalno-humanitarne między oboma krajami.
Po dojściu do władzy talibów Uzbekistan był pierwszym krajem, który rozpoczął otwarty dialog z nowym – i jeszcze nieuznawanym – rządem Afganistanu. Takie podejście pozwoliło Uzbekistanowi utrzymać, a nawet wzmocnić dynamikę współpracy dwustronnej. Ostatnie lata charakteryzowały się szybkim wzrostem wzajemnej wymiany handlowej. Do końca 2023 roku wolumen handlu przekroczył 860 milionów dolarów. Realizowane są wspólne projekty infrastrukturalne, m.in. budowa linii kolejowej Mazar-i-Sharif–Kabul–Peszawar, która zapewni dostęp do pakistańskich portów na Oceanie Indyjskim. Taszkent i Kabul aktywnie rozwijają partnerstwa inwestycyjne w tak ważnych sektorach, jak górnictwo, energetyka i rolnictwo.
Dziś władze Uzbekistanu postrzegają Afganistan jako kraj możliwości, podkreślają jego przynależność do Azji Centralnej i opowiadają się za głęboką integracją Afganistanu z regionalnymi procesami gospodarczymi. Uzbekistan konsekwentnie umieszcza kwestię afgańską w agendzie ważnych wydarzeń międzynarodowych, takich jak sesje Zgromadzenia Ogólnego ONZ, spotkania konsultacyjne szefów państw Azji Centralnej oraz szczyty Szanghajskiej Organizacji Współpracy, Organizacji Państw Tureckich i innych stowarzyszeń regionalnych. Taszkent wezwał społeczność międzynarodową oraz instytucje polityczne i finansowe, aby nie izolowały Afganistanu. Uzbekistan koncentruje się przede wszystkim na dostarczaniu Afgańczykom szerokiej pomocy humanitarnej.
W tym celu Uzbekistan na przestrzeni lat przedstawił szereg propozycji: ustanowienie stałej komisji ONZ ds. Afganistanu, utworzenie specjalnego Funduszu Wsparcia Humanitarnego dla Afganistanu, utworzenie Międzynarodowego Węzła Transportowo-Logistycznego w przygranicznym mieście Termez, aby zapewnić pomoc humanitarną ludności afgańskiej, odmrożenie afgańskich aktywów w zagranicznych bankach i wykorzystanie ich do rozwiązywania problemów społecznych w Afganistanie, utworzenie Grupy Kontaktowej na szczeblu specjalnych przedstawicieli państw Azji Centralnej dla Afganistanu oraz wznowienie prac Grupy Kontaktowej Szanghajskiej Organizacji Współpracy – Afganistan. Taszkent opowiada się również za utrzymaniem dialogu z Kabulem na temat bezpieczeństwa granic, zużycia wody i rozwoju handlu.
Wciąż dużo zagrożeń dla bezpieczeństwa
Mimo to Afganistan nadal jest bezpieczną przystanią dla radykalnych ugrupowań islamistycznych. Po wycofaniu wojsk NATO z Afganistanu liczba bojowników Al-Kaidy i regionalnego Państwa Islamskiego w tym kraju podwoiła się. Nastąpił również wzrost aktywności terrorystycznej w Afganistanie, częściowo ze względu na trudną sytuację ludności afgańskiej. Według Programu Narodów Zjednoczonych ds. Rozwoju około 85 procent populacji Afganistanu żyje poniżej granicy ubóstwa.
Wszystko to oczywiście budzi poważne zaniepokojenie krajów Azji Centralnej, które są głęboko świadome potrzeby konsolidacji w celu rozwiązania kwestii afgańskiej. W związku z tym istotne wydaje się opracowanie i przyjęcie strategii regionalnej dla Afganistanu, uwzględniającej interesy narodowe wszystkich republik. Wskazane jest nawiązanie współpracy między resortami bezpieczeństwa i obrony, aby zjednoczyć personel wojskowy i potencjał wojskowo-techniczny państw regionu w celu szybkiej identyfikacji i odpierania zewnętrznych zagrożeń dla bezpieczeństwa regionalnego. Konieczna jest również konsolidacja wysiłków służb specjalnych Azji Centralnej z udziałem strony afgańskiej w zakresie prowadzenia operacji antyterrorystycznych i identyfikowania uśpionych komórek grup terrorystycznych z siedzibą w Afganistanie.
Ważnym aspektem zapewnienia bezpieczeństwa regionalnego jest dostępność własnych zbiorowych sił szybkiego reagowania państw Azji Centralnej w przypadku sytuacji kryzysowych o różnym nasileniu. Region ma udane doświadczenia w tym zakresie. Latem 1997 r . zostało podpisane porozumienie między Kazachstanem, Kirgistanem i Uzbekistanem o utworzeniu Batalionu Sił Pokojowych Azji Centralnej (CENTRASBAT) pod auspicjami ONZ. Dokument ten stanowił, że na mocy umowy jednostki CENTRASBAT mogą zostać wysłane i rozmieszczone na terytorium jednej ze stron. Batalion został rozwiązany w 1999 roku. W obecnych warunkach zwiększonego ryzyka dla bezpieczeństwa regionalnego możliwe wydaje się podążanie za modelem CENTRASBAT. Pozwoli to państwom Azji Centralnej na samodzielne przeciwdziałanie zewnętrznym i wewnętrznym zagrożeniom dla stabilności regionalnej, bez udziału graczy zewnętrznych.