Od 2022 r. Uzbekistan boryka się z niedoborami energii, które mają poważne konsekwencje polityczne i gospodarcze. Pomimo swoich zasobów gazu kraj z eksportera energii stał się jej importerem. Ostateczny spadek krajowego wydobycia gazu i brak znaczących odkryć nowych złóż w połączeniu ze starzejącą się infrastrukturą doprowadziły do ​​niedoborów energii, szczególnie zimą 2022 i 2023 r.

Elektrownie zasilane gazem wytwarzają prawie 85 procent energii elektrycznej w Uzbekistanie. W tym kontekście niedobory gazu i narastający kryzys elektroenergetyczny zmusiły tysiące pracowników przemysłowych do tymczasowych zwolnień i podsyciły niezadowolenie społeczne.

Niedobory gazu w Uzbekistanie mogą skutkować dalszym niezadowoleniem społeczeństwa w przyszłości, a rosnący sojusz Taszkentu z Moskwą może odegrać ważną rolę w napiętym otoczeniu geopolitycznym w regionie.

Blackouty

W Taszkencie około 6000 odbiorców hurtowych gazu zostało odłączonych od krajowej sieci gazowej, a zimą 2023 r. w 120 z 584 osiedli doświadczyły częstych i długotrwałych przerw w dostawie prądu i gazu. Rząd przyjął wielotorową strategię wyjścia z narastającego kryzysu energetycznego, obejmującą import gazu z różnych krajów, w tym z Rosji i Turkmenistanu. Udział importowanego gazu wzrósł w Uzbekistanie z 50,4 mln dolarów w 2020 r. do 695 mln dolarów w 2023 r., co odzwierciedla rosnącą zależność od źródeł zewnętrznych w celu zaspokojenia popytu krajowego.

Trzy istotne powody podkreślają dążenie Uzbekistanu do zwiększenia importu gazu ze źródeł zewnętrznych. Po pierwsze, spada krajowe wydobycie gazu. Produkcja gazu w Uzbekistanie spadła z 22,01 mld m3 w okresie styczeń–maj 2022 r. do 19,86 mld m3 w tym samym okresie w 2023 r. Ponadto wydobycie spadło do 11,59 mld m3 w okresie styczeń–marzec 2024 r. Do tego spadku doprowadziły wyczerpane rezerwy gazu i awarie infrastruktury, co skłoniło Taszkent do poszukiwania importu energii w celu zaradzenia niedoborom.

Drugim powodem jest rosnące zużycie energii w uzbeckich gospodarstwach domowych. Udział ludności w całkowitym zużyciu energii wzrósł z 26,4 proc. w 2016 r. do 28,9 proc. w 2022 r. Obliczenia wskazują, że zapotrzebowanie ludności na energię elektryczną może rosnąć z 5 do 5,3 proc. rocznie do 2035 r. Ponadto rozwój przemysłu napędza import gazu. Do końca 2023 roku produkcja przemysłowa wzrosła o 6 procent. Sam sektor przemysłu pochłonął w 2019 roku prawie 40 proc. produkcji energii elektrycznej w Uzbekistanie. Rosnące zużycie energii w gospodarstwach domowych i przemyśle w połączeniu ze spadkiem krajowej produkcji gazu zwiększyły zapotrzebowanie Uzbekistanu na import gazu.

Import z Rosji i Turkmenistanu

Czynniki zewnętrzne mają kluczowe znaczenie dla importu energii przez Uzbekistan, w szczególności jego zaangażowania w eksport gazu do Chin. Pomimo krajowych niedoborów gazu, które w pierwszym kwartale 2023 roku spowodowały zerowy eksport gazu do Chin, Taszkent pracuje nad znalezieniem alternatyw dla wywiązania się ze swoich zobowiązań. Eksport gazu z Uzbekistanu do Chin spadł z 1,07 mld dolarów w 2022 r. do 563,5 mln dolarów w 2023 r., co oznacza spadek o prawie 50 proc. W tym kontekście rosnący import gazu przez Uzbekistan może wiązać się z wywiązaniem się z zobowiązań kontraktowych bez zakłóceń gazowych i zapobieżeniem pogorszeniu relacji z Chinami.

W ciągu ostatnich kilku lat Uzbekistan podpisał duże umowy gazowe z Turkmenistanem i Rosją. W 2023 roku Taszkent i Aszchabad podpisały kontrakt na dostawy do Uzbekistanu do 2 mld m3 turkmeńskiego gazu. Ponadto Uzbekistan osiągnął porozumienie z rosyjskim państwowym koncernem naftowo-gazowym Gazprom w sprawie zakupu 2,8 mld m3 gazu ziemnego rocznie.

Taszkent wydaje się być szczególnie zainteresowany importem rosyjskiego gazu, planując niemal czterokrotne zwiększenie importu do 2026 roku, osiągając 11 mld m3 rocznie przez Kazachstan. Trwają długoterminowe rozmowy gazowe między obiema stronami. Uzbekistan planuje także modernizację swojego głównego systemu gazociągów w latach 2024–2030, szczególnie w kierunku północnym, co odzwierciedla rosnące zainteresowanie kraju rosyjskim gazem.

Zainteresowanie Uzbekistanu importem większej ilości rosyjskiego gazu tłumaczą dwa główne powody. Po pierwsze, Taszkent ma wątpliwości co do wiarygodności i trwałości importu turkmeńskiego gazu, czego dowodem są cięcia Turkmenistanu w eksporcie do Uzbekistanu w styczniu 2023 roku ze względu na problemy techniczne. Po drugie, gaz rosyjski jest bardziej niezawodny niż gaz turkmeński i odegrałby stabilizującą rolę w rozwiązaniu problemu niedoboru gazu w kraju. Od początku wojny na Ukrainie Rosja zwróciła się w stronę azjatyckich rynków gazu ze względu na ograniczony eksport do Europy.

Co oznacza większy import gazu z Rosji?

Uzbeckie zapotrzebowanie na gaz zapewnia Rosji nowy rynek, który może częściowo uzupełnić te straty. Minister energetyki Uzbekistanu Jurabek Mirzamahmudow stwierdził, że nie należy upolityczniać importu rosyjskiego gazu i że jest to „stosunek handlowy”. Dodał, że rynek uzbecki skądś potrzebuje dodatkowych dostaw gazu, a gaz rosyjski może tę lukę wypełnić. Dodatkowo rosnąca presja Moskwy na Uzbekistan skłoniła Taszkent do postrzegania zwiększonego importu rosyjskiego gazu jako sposobu na złagodzenie presji politycznej i utrzymanie stabilnych stosunków.

Zarówno względy wewnętrzne, jak i zewnętrzne motywują Taszkent do zwiększenia importu gazu ziemnego ze źródeł zewnętrznych, w szczególności z Rosji. Import większej ilości gazu ma jednak pozytywne i negatywne implikacje dla środowiska politycznego i bezpieczeństwa kraju. Pozytywnym zjawiskiem jest import dodatkowego gazu, który umożliwi Uzbekistanowi utrzymanie równowagi między podażą a popytem w ramach łagodzenia niedoborów energii, zmniejszy możliwość eksplozji niezadowolenia społecznego i umożliwi kontynuację wzrostu gospodarczego kraju.

Z kolei rosnąca zależność od importu z krajów zewnętrznych, w szczególności z Rosji, stwarza nowe zagrożenia dla bezpieczeństwa. Bez zmniejszenia tej zależności i rozszerzenia wykorzystania różnorodnych źródeł energii do wytwarzania energii, zwiększone uzależnienie od Rosji zapewni Moskwie większy wpływ na Taszkent, komplikuje dążenie Uzbekistanu do bardziej zrównoważonej polityki zagranicznej i stwarza ryzyko cięć w imporcie energii w sytuacjach, gdy stosunki są szczególnie napięte.