Tandem Uzbekistanu z Kazachstanem może stymulować zacieśnianie współpracy regionalnej. Obecnie region Azji Centralnej przechodzi poważne zmiany. Z jednej strony w 2021 r. nastąpiło wycofanie wojsk amerykańskich z Afganistanu i przekazanie władzy w ręce talibów, z drugiej zaś napięcia w Kazachstanie. Na świecie panuje napięcie geopolityczne, nasila się walka o posiadanie zasobów – a to wszystko nie ma innego wyjścia, jak tylko dotyka regionu Azji Centralnej.
Kwestia zapewnienia bezpieczeństwa regionu Azji Centralnej ponownie się aktualizuje. Jednym z czynników służących ujednoliceniu regionu są elementy nowoczesności, do których należy świecki system władzy.
Najważniejsze są relacje Kazachstanu z Uzbekistanem – największymi państwami Azji Centralnej, które mają kolosalne znaczenie dla utrzymania zrównoważonego rozwoju regionu i zacieśnienia współpracy regionalnej. Geograficzna bliskość Kazachstanu i Uzbekistanu pozwala na ścisłą interakcję. Jednak do 2016 roku istniały trudności w wypracowaniu jednolitego podejścia do rozwiązywania problemów, a chłodne lub czasami wrogie relacje między pierwszymi prezydentami państw utrudniały współpracę obu krajów.
Przełomowa zmiana w Uzbekistanie
Zmiana przywództwa w Uzbekistanie w 2016 roku pozytywnie wpłynęła na procesy zachodzące w regionie Azji Centralnej. Przede wszystkim przybycie do władzy Szawkata Mirzijojewa zmieniło na lepsze stosunki z sąsiadami w regionie. Obrano kurs na ścisłą współpracę w regionie i stworzenie pasa bezpieczeństwa wokół regionu Azji Środkowej. „Azja Centralna to jeden organizm.” – tak prezydent Uzbekistanu określił region w rozmowie z agencją Kazinform na krótko przed wizytą państwową w Nur-Sułtanie w 2017 roku. Nowe realia polityki zagranicznej Uzbekistanu wynikały z uzależnienia rozwoju kraju od rozwoju regionu. Oczywiście w związku z tym podjęto kurs rozwiązywania kluczowych problemów bezpieczeństwa regionalnego, w tym pomocy w rozwiązaniu sytuacji w Afganistanie.
Wraz z rozwiązywaniem kwestii bezpieczeństwa Uzbekistan promuje różne projekty, od sfery ekonomicznej po kulturową. Tandem Uzbekistanu z Kazachstanem może stymulować wzmocnienie współpracy regionalnej. W obecnych warunkach rośnie znaczenie integracji Azji Centralnej, co można osiągnąć poprzez zbieżność powiązań między krajami regionu. W tym celu konieczne jest wykorzystanie potencjału obu krajów, gdyż Uzbekistan i Kazachstan to państwa o zdolnościach geostrategicznych, gospodarczych, transportowych i innowacyjnych.
Cechy dialogu politycznego między krajami
Do tej pory podpisane zostały dokumenty regulacyjne i prawne, których zadaniem jest uregulowanie stosunków dwustronnych między Kazachstanem a Uzbekistanem. Wśród nich są Traktat o Wiecznej Przyjaźni (1998) i Traktat o Partnerstwie Strategicznym (2013).
Wraz z dojściem do władzy Szawkata Mirzijojewa w Taszkencie gwałtownie wzrosła liczba wizyt i spotkań przywódców. Rozwój więzi między krajami nadaje nowe kontury współpracy międzypaństwowej. Przykładem pozytywnych wydarzeń jest wizyta Szawkata Mirzijojewa w dniu 6 grudnia 2021 r. w stolicy Kazachstanu – Nur-Sułtanie. Była to pierwsza wizyta państwowa po inauguracji II kadencji Szawkata Mirzijojewa, podczas której odbywały się spotkania i poruszano kwestie zapewnienia bezpieczeństwa regionalnego, co wskazuje, że stosunki z Kazachstanem pozostają priorytetem w polityce zagranicznej republiki.
Wizyta zaowocowała podpisaniem deklaracji o stosunkach sojuszniczych. Stało się to wydarzeniem historycznym, które może wzmocnić oba kraje w budowaniu jakościowo nowego typu relacji. Główne postanowienia podpisanej deklaracji to: powołanie Najwyższej Rady Międzypaństwowej, Rady Współpracy Międzyparlamentarnej oraz Rady Ministrów Spraw Zagranicznych Uzbekistanu i Kazachstanu. Poza normą instytucjonalną postanowiono skupić się na pogłębianiu relacji handlowych i gospodarczych, które stanowią podstawę relacji między oboma krajami. Szefowie państw poinstruowali rządy, aby podjęły działania w celu zwiększenia wolumenu wzajemnej wymiany handlowej do 5 mld USD w nadchodzących latach i do 10 mld USD w perspektywie średnioterminowej.
Zbliżenie Uzbekistanu i Kazachstanu, stworzenie ram prawnych i instytucjonalnych dla wzmocnienia stosunków dwustronnych będzie miało pozytywny wpływ na współpracę wielostronną – ogólnie na rodzące się bezpieczeństwo regionalne Azji Centralnej.
Pozytywna zmiana w stosunkach wynikała również z faktu, że przywódcy Kazachstanu i Uzbekistanu dążą do wzajemnego uzupełniania się i współdziałania, odsuwając na bok walkę o przywództwo. Kazachstan jest największą gospodarką Azji Centralnej (PKB per capita w 2020 roku wyniósł ponad 9,1 tys. USD w cenach bieżących), a Uzbekistan, położony w strategicznie ważnym miejscu – sercu Azji Centralnej, ma potencjał zarówno geopolityczny, jak i demograficzny.
Współpraca handlowa, gospodarcza i inwestycyjna
Stosunki handlowe i gospodarcze między Kazachstanem a Uzbekistanem leżą u podstaw współpracy dwustronnej między krajami. W ciągu ostatnich pięciu lat rozwój współpracy gospodarczej nabrał nowych konturów. Kazachstan jest największym partnerem handlowym Uzbekistanu w Azji Środkowej. W 2017 roku oba kraje podpisały Strategię Współpracy Gospodarczej na lata 2017-2019, która stała się impulsem do rozwoju gospodarki i handlu.
Na koniec 2017 r. obroty handlowe osiągnęły 2 mld USD, wykazując tym samym wzrost o 31 proc. w porównaniu z 2016 r. W 2020 r. Kazachstan stał się trzecim co do wielkości partnerem handlowym Uzbekistanu z udziałem 9,3 proc. w handlu zagranicznym, za Chinami ( 17,7 proc.) i Rosją (17,4proc.). Kazachstan zajął pierwsze miejsce wśród partnerów handlowych Azji Centralnej, co potwierdza znaczenie i wzajemne powiązania obu gospodarek. W stosunkach handlowych i gospodarczych na przestrzeni ostatnich 5 lat zaobserwowano następujące trendy:
- Prowadzenie regularnych spotkań i sesji pomiędzy rządami, resortami obu krajów, mających na celu omówienie zagadnień poprawy otoczenia gospodarczego i biznesowego.
- Nawiązywanie połączeń między obszarami dwóch sąsiadów. Na przykład nawiązano powiązania między chokimatami a akimatami (organami administracyjnymi miast i okręgów) z obwodu Syrdaria, obwodu Taszkentu, obwodu Navoi i Turkiestanu, obwodu Kyzylorda.
- Prowadzenie forów współpracy międzyregionalnej.
W szczególności w 2018 r. w mieście Szymkent odbyło się forum, w wyniku którego zawarto 16 porozumień o bezpośredniej współpracy międzyregionalnej, a podmioty gospodarcze regionów zawarły umowy na realizację 26 projektów inwestycyjnych o wartości 110,5 mln USD i 69 kontraktów handlowych o wartości 209,3 mln USD. W listopadzie 2021 r., na krótko przed wizytą państwową Szawkata Mirzijojewa w Nur-Sułtanie, odbyło się III Forum Międzyregionalne na temat „Współpraca transgraniczna jako nowe punkty wzrostu”.
W forum wzięli udział nie tylko szefowie państw i ministerstw, ale także biznesmeni obu krajów. Efektem było podpisanie 54 kontraktów inwestycyjnych i handlowych z zakresu budowy maszyn, kompleksu rolno-przemysłowego, produkcji materiałów budowlanych, wyrobów elektrycznych, wyrobów medycznych, rozwoju infrastruktury i innych gałęzi przemysłu na łączną kwotę 611,3 mln USD.
Integralną częścią relacji Kazachstanu z Uzbekistanem staje się również współpraca inwestycyjna. W okresie od 2019 roku do chwili obecnej nastąpił wzrost liczby przedsiębiorstw z udziałem kapitału Kazachstanu – z 510 do 1056 przedsiębiorstw. Powstało 166 przedsiębiorstw z kapitałem kazachskim. Od 2019 roku w Taszkencie działa spółka zależna Halyk Bank (People’s Bank), Tenge Bank.
Praktycznym ucieleśnieniem spotkania obu prezydentów stały się również inicjatywy przedsiębiorstw na rzecz budowy filii lub oddziałów w krajach sąsiednich. Firma Astana-Motors wykazała zainteresowanie budową zakładu do produkcji samochodów marki Hyundai w mieście Jizzak.
Perspektywy realizacji projektów w sektorze transportu i logistyki
Rozwinięta infrastruktura transportowa pozwala przedsiębiorcy rozwijać stosunki handlowe i gospodarcze, co pełni funkcję zapewnienia efektywnego funkcjonowania gospodarki. Dla rozwoju relacji regionalnych istnieje potrzeba poprawy relacji transportowych i logistycznych pomiędzy sąsiadami Azji Centralnej.
Przywrócono ruch lotniczy między krajami, ułatwiając kontakty między dwoma sąsiednimi krajami regionu. Obecnie jest 20 lotów tygodniowo. W 2020 r. zwiększył się ruch handlowy między Uzbekistanem a Kazachstanem, który wyniósł 21 mln ton, co oznacza wzrost o 19 proc. w porównaniu z 2019 r.
W tym kontekście duże znaczenie ma współdziałanie obu krajów dla usprawnienia sektora transportu i logistyki. Szczególnie ważnymi projektami były budowa dróg i linii kolejowych Uchkuduk – Kyzylorda, a także uruchomienie linii szybkiej kolei na trasie Turkiestan – Szymkent – Taszkent.
Podczas ostatniej wizyty prezydenta Uzbekistanu w Kazachstanie zawarto Joint Action Plan dla realizacji projektu budowy dróg i kolei na lata 2021-2025. Dlaczego projektu infrastrukturalne mają tak duże znaczenie?
- Brak połączeń drogowych i kolejowych między krajami utrudnia rozwój stosunków handlowych i gospodarczych. Region Navoi ma potencjał przemysłowy, a bezpośrednie połączenie z regionem Kyzylorda skróci czas transportu towarów i ładunków. Rozwinięta infrastruktura drogowa będzie impulsem do przyspieszenia połączeń między regionami.
- Powstanie bezpośredniej komunikacji między regionami to niepowtarzalna szansa na rozwój otoczenia biznesowego i przedsiębiorczych relacji. Na przykład w Karakałpakstanie działa kompleks chemiczny gazu Ustyurt, który produkuje polietylen i propylen, a przedsiębiorcy z regionu Kyzylorda kupują te produkty od bliżej im dziś logistycznie Tatarstanu.
- Rozbudowana infrastruktura doprowadzi do rozwoju relacji z centrum Kazachstanu, a następnie z Uralem i Syberią.
- Realizacja projektu zapowiada ekonomiczne szanse Kazachstanu dla rozwoju południowych regionów.
Projekt budowy autostrady Turkiestan – Szymkent – Taszkent również ma perspektywę zwiększenia ruchu pasażerskiego. Według prognoz Ministerstwa Przemysłu i Rozwoju Infrastruktury Kazachstanu przewóz pasażerów może wynieść 1,9 mln pasażerów rocznie.
Współpraca kulturalna i humanitarna
Rośnie znaczenie zachowania więzi historycznych i kulturowych pomiędzy sąsiednimi krajami, co przyczynia się do poszerzania informacji o krajach wśród obywateli. Rok 2018 w Kazachstanie został ogłoszony Rokiem Uzbekistanu, a 2019 Rokiem Kazachstanu w Uzbekistanie. Te historyczne wydarzenia służą budowaniu wzajemnego szacunku między dwiema grupami etnicznymi.
Według statystyk Państwowego Komitetu Statystycznego Uzbekistanu, w kraju jest obecnie 821,2 tys. Kazachów, którzy stanowią trzecią co do wielkości grupę etniczną. W Uzbekistanie działa Republikańskie Centrum Kultury Kazachstanu, liczące 30 oddziałów regionalnych i okręgowych. To z kolei przyczynia się do zachowania kultury Kazachstanu. A w Kazachstanie, według corocznego biuletynu Krajowego Urzędu Statystycznego, mieszka 620 tys. Uzbeków, skupionych głównie w obwodach Turkiestanu i Zhambyla, którzy są trzecią co do wielkości grupą etniczną po Kazachach i Rosjanach.
Współpraca w zakresie rozwoju globalnego i regionalnego
Wsparcie obu krajów w rozwiązywaniu problemów regionalnych ma na celu zrównoważony rozwój regionu Azji Centralnej. Panuje opinia, że bez Uzbekistanu, jako dużego państwa w Azji Centralnej, nie da się rozwiązać problemów regionalnych. Inicjatywy Kazachstanu na poziomie międzynarodowym znajdują swoje poparcie w Uzbekistanie. Taszkent poparł Kazachstan w wyborze na niestałego członka Rady Bezpieczeństwa ONZ na lata 2017-2018.
Ważnym obszarem współpracy dwustronnej stał się kierunek afgański. Oba kraje Azji Centralnej są zainteresowane pokojowym rozwiązaniem konfliktu i starają się zaangażować kraj w relacje gospodarcze z regionem, co będzie miało pozytywny wpływ na życie społeczne Afgańczyków. Obok wsparcia w zakresie bezpieczeństwa, polityki, ekonomii można zauważyć wsparcie w zakresie ochrony środowiska. Wydaje się, że kryzys ekologiczny na Morzu Aralskim stał się bolączką wszystkich krajów regionu. Kazachstan zagłosował za przyjęciem w maju 2021 r. specjalnej rezolucji Zgromadzenia Ogólnego ONZ o ogłoszeniu regionu Morza Aralskiego strefą ekologicznych innowacji i technologii, która została zgłoszona z inicjatywy prezydenta Uzbekistanu Szawkata Mirzijojewa.
Współpraca pomimo wszystko
Tym samym w minionym okresie doszło do zbieżności stanowisk dwóch sąsiednich krajów Azji Centralnej – Kazachstanu i Uzbekistanu w szczególnie istotnych kwestiach wpływających na życie całego regionu. Podsumowując, można zauważyć, że w ciągu ostatnich pięciu lat położono podwaliny pod rozwój współpracy handlowej, gospodarczej, inwestycyjnej, transportowej, kulturalnej i humanitarnej. Oba kraje mają ogromny potencjał i możliwości realizacji założonych projektów – zarówno geografia, jak i więzi kulturowe i humanitarne między obydwoma krajami wymagają współpracy.
Oba kraje utrzymują wysoki poziom współpracy we wszystkich dziedzinach, od stosunków handlowych i gospodarczych po kulturowe i humanitarne, a regularne polityczne podkreślają znaczenie stosunków dwustronnych.
W związku z ostatnimi wydarzeniami w Kazachstanie związanymi z niepokojami wewnętrznymi, Ministerstwo Spraw Zagranicznych Uzbekistanu złożyło oficjalne oświadczenie, zgodnie z którym Kazachstan mają niezbędną determinację i siłę woli do utrzymania jedności, przywrócenia pokoju i spokoju w kraju oraz przezwyciężenia problemów które powstały. Oczekuje się, że po uregulowaniu sytuacji w Kazachstanie projekty między obydwoma krajami nie zostaną spowolnione i będą kontynuowały dynamiczną współpracę.