Duszanbe intensyfikuje stosunki z Iranem w związku z wojną Rosji z Ukrainą. Władze Tadżykistanu mają nadzieję znaleźć sojusznika w Teheranie, który mógłby stać się dla nich dodatkowym gwarantem bezpieczeństwa ze względu na rosnące zagrożenia na granicach kraju.

Pod koniec maja prezydent Tadżykistanu Emomali Rahmon odwiedził Teheran, gdzie spotkał się z wieloma wysokimi rangą urzędnikami, w tym z duchowym przywódcą Islamskiej Republiki Iranu (IRI), ajatollahem Sajjidem Alim Chameneim.

To pierwsza wizyta prezydenta Tadżykistanu w Teheranie od 2013 roku i dowód na to, że relacje między państwami osiągają obecnie nowy poziom polityczny ze wspólnym interesem w zapewnieniu bezpieczeństwa w regionie.

Tadżykistan i Iran: skomplikowana historia

Historia stosunków między dwoma krajami na poziomie oficjalnym rozpoczęła się wraz z niepodległością Tadżykistanu. Iran jako pierwszy uznał niepodległość republiki i jako pierwszy (8 stycznia 1992 r.) otworzył ambasadę w Duszanbe. Teheran uważał, że bliski językowo Tadżykistan potencjalnie stanie się kluczowym partnerem w tej części postsowieckiego świata.

Jednak od 30 lat stosunki między oboma krajami nie są stabilne, a często wręcz wrogie. Podczas wojny domowej w Tadżykistanie przedstawiciele Zjednoczonej Opozycji Tadżyckiej (UTO) przebywali w Iranie, co miało negatywny wpływ na stosunki dwustronne między Tadżykistanem a Iranem. Władze Tadżykistanu w połowie i pod koniec lat 90. oskarżyły Iran o wspieranie zakazanej Islamskiej Partii Odrodzenia Tadżykistanu (IRPT) i próbę ,,eksportu” rewolucji islamskiej.

Następnie relacje między państwami przeszły kilka etapów, zarówno z negatywnymi, jak i pozytywnymi aspektami. Wśród pozytywnych aspektów warto wymienić znaczny wzrost obrotów handlowych z Iranem (sięgający 180 mln USD w 2021 roku), budowę przez Irańczyków elektrowni wodnej Sangtuda-2 oraz tunelu Istiklol. Jednak w połowie 2010 roku stosunki między dwoma krajami gwałtownie się pogorszyły. Iran twierdził, że Narodowy Bank Tadżykistanu rzekomo sprzeniewierzył fundusze od irańskiego miliardera Babaka Zanjaniego. Tadżykistan zaprzeczył tym zarzutom.

Media w Tadżykistanie rozpoczęły kampanię przeciwko Iranowi, oskarżając ten kraj o działalność terrorystyczną. Tadżykistan nałożył ograniczenia na import żywności z Iranu i zamknął wiodącą irańską organizację charytatywną. Na oficjalnej stronie tadżyckiego muftiatu Iran został nawet obwiniony o śmierć 150 tysięcy obywateli Tadżykistanu, którzy zginęli podczas wojny domowej.

Czysta karta

W ciągu ostatnich trzech lat nastąpiło stopniowe ocieplenie stosunków między oboma krajami, bez głośnych oświadczeń, a nawet spotkań na wysokim szczeblu oficjalnym. Odbyła się seria spotkań między urzędnikami obu państw. Głównym tematem serii wzajemnych wizyt były kwestie bezpieczeństwa w obliczu wycofania się zachodnich sił z Afganistanu, co stworzyło ogromną liczbę zagrożeń dla sytuacji w Afganistanie, a jak się później okazało: obawy nie były bezpodstawne.

Władze tadżyckie widziały wiele zagrożeń we wzmocnieniu talibów (ruch zakazany w Tadżykistanie), co przyczyniło się do przyspieszonego zbliżenia z Iranem. Komponent wojskowy, jako priorytetowy temat współpracy, najdobitniej zmaterializował się 16 maja, kiedy to w Tadżykistanie odbyła się ceremonia otwarcia fabryki do produkcji irańskich dronów wojskowych Ababil-2.

Ostatecznie stosunki tadżycko-irańskie osiągnęły swój szczyt pod koniec maja. Emomali Rahmon przybył do Iranu, gdzie spotkał się z wieloma wysokimi rangą urzędnikami, w tym z ajatollahem Sayyidem Alim Chameneim.Podróż zaowocowała podpisaniem 16 dokumentów w takich dziedzinach jak handel, transport i energia. W tym opracowano program współpracy handlowej i gospodarczej na lata 2023-2030. Stosunki między krajami osiągnęły nowy poziom polityczny, opierając się na wspólnych interesach w zapewnieniu bezpieczeństwa w regionie. Konieczne jest zrozumienie, co może sprawić, że Tadżykistan zapomni o przeszłych poważnych roszczeniach i podejmie kroki wobec Iranu.

Punkty wspólne

Przyspieszony rozwój stosunków między Tadżykistanem a Iranem można wytłumaczyć przede wszystkim chęcią wzmocnienia bezpieczeństwa na jego południowych granicach. Po przejęciu władzy w Afganistanie Tadżykistan był przez długi czas jedynym krajem w Azji Środkowej, który nie nawiązał kontaktu z talibami. Talibowie mają teraz jednostki złożone z Tadżyków, którzy są wrogo nastawieni do rządu w Duszanbe.

Obie strony wymieniły ostre oświadczenia przeciwko sobie. Na terytorium Tadżykistanu przeprowadzono kilka ćwiczeń wojskowych wraz z Rosją, Chinami i Uzbekistanem w przypadku ewentualnej inwazji sił z Afganistanu. Biorąc to pod uwagę, zbliżenie z Iranem początkowo w celu wzmocnienia bezpieczeństwa regionalnego wydaje się logiczne. Tadżykistan potrzebuje jak największej liczby sojuszników i partnerów o znaczącej sile militarnej, aby zademonstrować talibom, że Tadżykistan ma wpływowych sojuszników.

Podejście Iranu do talibów po sierpniu 2021 r. pozostaje pragmatyczne, a Teheran preferuje dwustronny dialog, aby uniknąć sytuacji konfliktowych. Jednak dla Teheranu reżim talibów w Kabulu jest jeszcze bardziej irytujący. Duża liczba uchodźców trafia z Afganistanu do Iranu, a władze w Teheranie próbują powstrzymać napływ migrantów. Również po doniesieniach w sieciach społecznościowych o pobiciu afgańskich uchodźców przez irańską policję odbyły się demonstracje przed irańskim konsulatem w Heracie. Stąd może pojawić się dalsze ryzyko wzrostu nastrojów antyirańskich w Afganistanie. Iran jest również zaniepokojony pogarszającymi się warunkami życia Hazarów, grupy etnicznej w Afganistanie, z których większość to szyici. Historycznie mają dobre stosunki z Iranem, gdzie szyickie duchowieństwo jest u władzy, podczas gdy talibowie prześladowali ich, a nawet przeprowadzali masowe egzekucje.

Z drugiej strony władza talibów stanowi poważne zagrożenie dla realizacji regionalnych projektów infrastrukturalnych, w tym korytarzy transportowych łączących Azję Środkową i Iran przez terytorium Afganistanu. Podobnie jak TAPI, dalszy rozwój szlaków handlowych przez irański port Chabahar staje się problematyczny. W tej chwili Iran próbuje rozwiązać tę kwestię bezpośrednio z Afganistanem, ale czynnik talibski nadal komplikuje sytuację i przynajmniej dla Iranu istnieje zadanie ponownego rozważenia projektu dotyczącego jego rozwoju. Tak więc Tadżykistan i Iran w swoim zbliżeniu są zjednoczone przez wspólne zagrożenia i ryzyka związane z reżimem talibów w Afganistanie. Przynajmniej obecna sytuacja wygląda na próbę powstrzymania talibów jednocześnie z północnej i południowej granicy Afganistanu.

Rosja wciąż pozostaje najważniejszym partnerem Duszanbe

Na intensyfikację kontaktów między Tadżykistanem a Iranem w obecnej sytuacji wpłynęła wojna, która rozpoczęła się na Ukrainie. Rosja jest objęta sankcjami, co niesie ze sobą poważne ryzyko również dla gospodarki Tadżykistanu, ponieważ Rosja jest jednym z jej głównych partnerów gospodarczych. Tadżykistan również cierpi z powodu tych sankcji.

Zagrożone są obroty handlowe Tadżykistanu, przekazy pieniężne pracowników migrujących i sektor bankowy. Wielu ekspertów zwraca uwagę, że w takim kryzysie potrzebni są nowi partnerzy gospodarczy. Na irańskie inwestycje nie można jednak liczyć, bo Iran również przeżywa kryzys gospodarczy. W tych warunkach irańskie kierownictwo raczej nie będzie w stanie pomóc tadżyckiej gospodarce.

Relacje będą więc kształtowane wyłącznie w sferze współpracy wojskowej, a podpisane dokumenty, które wpływają również na zagraniczne stosunki gospodarcze Iranu, są raczej podstawą prawną dla nowych relacji z Tadżykistanem. Mimo to, jako rynek Tadżykistan nie jest zbyt duży i raczej nie będzie miał żadnego wpływu na sytuację gospodarczą w Iranie poprzez rozwój wzajemnego handlu. Ponadto, biorąc pod uwagę priorytet działań wojskowych na Ukrainie, Rosja może ominąć zagrożenie dla bezpieczeństwa Azji Środkowej. Według ukraińskich sił zbrojnych, Rosja wycofała część wojsk z 201. bazy wojskowej w Tadżykistanie, aby wziąć udział w wojnie na Ukrainie. Niektóre media twierdzą, że co najmniej tysiąc żołnierzy z 201. bazy wojskowej zostało wysłanych na Ukrainę.

W takim przypadku ważne jest, aby Tadżykistan szukał wsparcia gdzie indziej, a najlepiej w pobliżu. Iran okazał się idealną opcją. Ponadto wybór Iranu jako partnera dla Tadżykistanu nie wywołałby obaw w Moskwie, ponieważ Rosja wspiera Iran jako część bloku geopolitycznego, który sprzeciwia się Zachodowi i Arabii Saudyjskiej na Bliskim Wschodzie. Co ważne, przed podróżą do Teheranu Emomali Rahmon wziął udział w szczycie OUBZ, gdzie spotkał się również z Władimirem Putinem. Podczas spotkania Putin dał jasno do zrozumienia, że sytuacja bezpieczeństwa w regionie pozostaje ,,skomplikowana”. Przypuszczalnie po spotkaniu obaj prezydenci zgodzili się przyspieszyć zbliżenie z Iranem.

Nie należy zapominać o nierozwiązanych sporach granicznych na granicy tadżycko-kirgiskiej i trwających starciach. Ostatnia potyczka miała miejsce 14 czerwca. Zarówno Tadżykistan, jak i Kirgistan, starają się budować swoje zdolności wojskowe. Media informowały o zakupie przez Tadżykistan tureckich dronów Bayraktar, które wcześniej również zostały zakupione przez Kirgistan. Można bezpiecznie założyć, że irańskie drony, które mają być produkowane w Tadżykistanie, będą również wykorzystywane na północnej granicy kraju.

Próby dywersyfikacji?

Mimo szybkiego postępu wciąż trudno powiedzieć, jak rozwiną się stosunki między Tadżykistanem a Iranem. Patrząc wstecz, dalsze etapy stosunków dwustronnych również będą ulegać wahaniom. Całkiem możliwe, że w najbliższym czasie można spodziewać się przejścia do względnie stabilnego charakteru w relacjach Duszanbe z Teheranem. Jest bardzo prawdopodobne, że Iran nie będzie punktem końcowym, a Tadżykistan będzie nadal budował więzi z innymi pobliskimi graczami pozaregionalnymi.

Wiele będzie zależeć od sytuacji w Afganistanie i stanowiska tadżyckiego rządu wobec talibów. Kolejnym czynnikiem jest wojna na Ukrainie. Czy sankcje wobec Rosji zostaną wzmocnione i czy w przyszłości będzie dostępne wsparcie Rosji dla bezpieczeństwa w regionie, odpowiedź na te pytania będzie miała decydujący wpływ na ożywienie wielowektorowej polityki zagranicznej Tadżykistanu.

Ale multiwektoryzm musi przede wszystkim oznaczać nieprzystawianie się do jakiegokolwiek bloku, a Tadżykistan jest daleki od tego. Zbliżenie z Iranem może skomplikować stosunki z krajami zachodnimi. Pomimo neutralnego stanowiska Duszanbe w sprawie wojny na Ukrainie, trudno sobie wyobrazić, że Emomali Rahmon będzie w równym stopniu rozwijał partnerstwa na wszystkich frontach.

Taka próba została podjęta na początku konfrontacji z reżimem talibów w Kabulu, kiedy to szef Tadżykistanu odbył spotkania w Belgii i Francji. Obecne zbliżenie z Iranem jest wskaźnikiem, że próba znalezienia sojuszników w walce z talibami na Zachodzie najprawdopodobniej nie powiodła się, a Tadżykistan, biorąc pod uwagę obecne warunki, szuka możliwości dywersyfikacji polityki zagranicznej w układzie współrzędnych, w którym obecna jest również Rosja.